‘Het is mooi en menselijk werk’

Namens de overheid treedt DT&V op als subsidieverlener en opdrachtgever van het programma ‘Return and Emigration Assistance from the Netherlands’ (REAN). Dit voorziet vreemdelingen die aan de voorwaarden voldoen van zogenaamde basisvertrekondersteuning: voorlichting, (vlieg)tickets, begeleiding op Schiphol, een klein geldbedrag voor kosten tijdens de reis en direct na aankomst en assistentie bij aankomst. Migranten die kwetsbaar zijn, zoals alleenstaande minderjarigen of mensen met gezondheidsproblemen, krijgen extra ondersteuning. De uitvoering van dit programma is al sinds 1991 belegd bij IOM. IOM bestaat sinds 1951 en is uitgegroeid tot de belangrijkste internationale organisatie op het gebied van migratie, met vestigingen in meer dan 100 landen, waaronder Nederland. Vrijwillige terugkeer en herintegratie zijn een van de speerpunten, met als overkoepelend doel ‘humane en ordelijke migratie’.
In de praktijk betekent dit dat het grootste deel van het zelfstandig vertrek uit Nederland van de DT&V wordt gefaciliteerd door IOM. Ook Dublinclaimanten die terug willen keren naar het land van herkomst of een ander land waar zij zich permanent kunnen vestigen, komen voor terugkeerondersteuning via IOM in aanmerking. Hetzelfde geldt voor vreemdelingen zonder rechtmatig verblijf die bij controles in het kader van binnenlands toezicht worden aangetroffen. Daarnaast biedt IOM bepaalde groepen migranten aanvullende ondersteuning voor herintegratie in het land van herkomst.

Vertrouwensrelatie

Eva Koornstra is tot 2022 Head of Consular and Diplomatic Liaison Unit bij IOM en als zodanig al bijna veertien jaar verantwoordelijk voor de diplomatieke relaties, het verkrijgen van reisdocumenten en de afspraken met alle (keten)partners. Mooi werk waar ze met veel voldoening op terugkijkt. “Dat je goede resultaten neer kunt zetten op menselijke wijze heb ik als heel mooi ervaren.”
Ze legt uit dat de doelgroep van IOM breder is dan die van DT&V. Waar de DT&V zich richt op de vreemdeling die is tegengehouden aan de grens of tevergeefs een verblijfsaanvraag heeft ingediend, veelal asiel, helpt IOM ook migranten die nog in procedure zijn of nooit een verblijfsvergunning hebben aangevraagd en niet bekend zijn bij de Nederlandse overheid. Afgelopen jaar meldden zich bijvoorbeeld veel arbeidsmigranten uit Brazilië en Indonesië die door de coronacrisis hun werk verloren. Koornstra: “Zij konden zich niet meer staande houden en besloten terug te gaan, maar hadden zelf geen middelen om hun terugkeer te regelen.”
Opvallend is dat IOM consequent spreekt van ‘vrijwillig’ vertrek, terwijl de migratieketen de term ‘zelfstandig’ vertrek hanteert. Het verschil zit vooral in het gehanteerde perspectief aldus Koornstra: “Wij kijken altijd of de terugkeerwens uit de persoon zelf komt. Dat kan overigens ook zijn omdat hij tot het inzicht is gekomen dat de huidige situatie niet voort kan duren en dat het dan fijner is als gewone burger terug te reizen, zonder overheidsbemoeienis. Uiteindelijk is de migrant zelf verantwoordelijk.”
Het eerste contact met IOM is altijd vrijblijvend. De vreemdeling kan erop rekenen dat de organisatie geen informatie deelt met overheidsinstanties zolang er geen aanvraag is ingediend. Belangrijk zegt Koornstra, want zo is er sprake van een vertrouwensrelatie. “IOM informeert de IND en DT&V pas als iemand daadwerkelijk vertrekondersteuning aanvraagt. Op dat moment hebben wij informatie nodig om te kunnen beoordelen of hij voldoet aan de REAN-voorwaarden en of er geen bezwaren zijn.”
Zit een vreemdeling al in de caseload van DT&V, dan werken DT&V en IOM parallel aan vertrek. Daarbij geldt dat het gedwongen vertrek pas in gang wordt gezet als iemand niet binnen de afgesproken termijn met IOM vertrekt.

Coronapandemie

De coronapandemie heeft ervoor gezorgd dat het aantal IOM-vertrekkers met een asielachtergrond momenteel relatief laag is. Daarbij speelt mee dat IOM en DT&V vanwege corona minder op asielzoekerscentra aanwezig konden zijn. Ook zijn er minder actieve doorverwijzingen vanuit DT&V en COA. Daarentegen is het percentage irreguliere migranten juist gestegen. Zij maakten doorgaans een kwart uit van degenen die zich melden bij IOM. Sinds de coronacrisis is dit gestegen naar ruim de helft.
Een gevolg van alle coronamaatregelen is ook dat voor de uitvoering van het vertrek extra veel afstemming nodig is. Koornstra: “In het begin kostte het veel tijd om uit te zoeken welke reismogelijkheden er waren. Je wilt voorkomen dat iemand onderweg strandt. We moesten creatief zijn in het boeken en voor sommige routes, bijvoorbeeld naar China, waren de prijzen enorm.  Gelukkig konden we, in nauwe samenwerking met ambassades, ook gebruik maken van repatriëringsvluchten georganiseerd door landen van herkomst.” Er moet strak worden gepland om ervoor te zorgen dat de vereiste negatieve coronatest voor reizigers nog geldig is bij aankomst. Daar komt bij dat de maatregelen steeds veranderen. “Soms is een migrant al onderweg als de voorwaarden voor inreis wijzigen. Dan moeten we snel schakelen met onze IOM-collega’s ter plaatse.”
Tot slot heeft corona ook bij IOM het online werken gestimuleerd. In plaats van ontmoetingen op recepties organiseert IOM Nederland nu ook virtuele meetings met ambassades. “Een voordeel daarvan is dat we ook collega’s uit het land van herkomst kunnen uitnodigen. Het is fijn om het IOM-kantoor te kunnen laten vertellen hoe het proces na terugkeer en de herintegratieondersteuning werkt.” IOM was al eerder begonnen ook ‘virtual counseling’ in te zetten voor bepaalde landen. “Terugkeerders kunnen dan al vóór vertrek online contact leggen met onze IOM-collega’s ter plaatse en vragen stellen over de situatie in het land van herkomst. Zo krijgen ze actuele informatie en het schept ook een band."

Aantal vrijwillige terugkeerders uit Nederland